Η Ιτιά και η ανοιχτή πληροφόρηση

Η ερευνητική ομάδα ΙΤΙΑ εδώ και 20 χρόνια συντηρεί και ενημερώνει διαδικτυακή ψηφιακή βιβλιοθήκη με έγγραφα, λογισμικά και εφαρμογές που σχετίζονται κυρίως με τους υδατικούς πόρους και το περιβάλλον. Τα έγγραφα αυτά στη μεγάλη τους πλειονότητα αποτελούν πνευματική εργασία των μελών της ομάδας, καθώς και προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών του ΕΜΠ. Σήμερα η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει περίπου 1250 έγγραφα και έχει σταθερά μεγάλη επισκεψιμότητα (πάνω 300 χιλιάδες επισκέψεις ανά έτος, σχεδόν 1000 ανά ημέρα), ενώ ορισμένα έγγραφα κατεβαίνουν σταθερά τα τελευταία χρόνια με ρυθμούς που φτάνουν ακόμη και τα 8000 κατεβάσματα το έτος (πάνω από 20 την ημέρα).

Κατά καιρούς υπήρξε προβληματισμός στην ομάδα σχετικά με το κατά πόσον προστατεύεται η πνευματική μας ιδιοκτησία μέσα από την ελεύθερη διάθεση της δουλειάς μας στο διαδίκτυο. Την εποχή που δημιουργήθηκε η ψηφιακή βιβλιοθήκη, η έννοια των ελεύθερα διαθέσιμων πληροφοριών δεν ήταν γενικά αποδεκτή. Αντίθετα, ο κανόνας ήταν η απόκρυψή τους και στη συνέχεια η χρήση (ή διάθεσή) τους με συγκεκριμένα οφέλη για αυτόν που τις κατείχε. Ακόμα και δημόσιοι φορείς αρνούνταν την παροχή ελεύθερων πληροφοριών, παρόλο που αυτές αποτελούν δημόσιο αγαθό.

Πάντα πίστευα και υπερασπίστηκα τη διάδοση της γνώσης χωρίς όρια, και ειδικότερα όταν η χρήση της πνευματικής εργασίας κάποιου σχετίζεται με την αναβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας, κάθε είδους και βαθμίδας. Έτσι είμαι πολύ περήφανος που βλέπω υλικό δικό μου αλλά και συνεργατών, που είχαμε ελεύθερα διαθέσει μέσω του Διαδικτύου ήδη από τη δεκαετία του 1990, να έχει αξιοποιηθεί σε πληθώρα ακαδημαϊκών και ερευνητικών εργασιών. Ακόμα και σημειώσεις μαθημάτων, καθώς και θέματα εξετάσεων, χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα σε διάφορα ιδρύματα. Αρκετές φορές γίνεται αναφορά στην πνευματική μας εργασία, άλλες φορές εσκεμμένα δεν γίνεται, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που η αρχική πηγή έχει προ πολλού χαθεί στον λαβύρινθο του Διαδικτύου. Με το τελευταίο, προφανώς δεν υπάρχει πρόβλημα. Και εγώ με τη σειρά μου, εκτιμώ τους άγνωστους δημιουργούς που έχουν διαθέσει τη δουλειά τους στο Διαδίκτυο, όπως για παράδειγμα τους δημιουργούς των video με τη χρήση των οποίων εξηγώ στους φοιτητές μας την επίδραση Coriolis ή την καταστροφή μιας γέφυρας από πλημμύρα. Την πνευματική τους δουλειά την έχω αναρτήσει στην ιστοσελίδα μου, για λόγους και μόνο διευκόλυνσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Αντίθετα, η εσκεμμένη απόκρυψη των πηγών θεωρώ ότι αποτελεί ουσιώδη παραβίαση της επιστημονικής δεοντολογίας. Τα τελευταία χρόνια, όλο και πιο συχνά εντοπίζουμε περιστατικά αναπαραγωγής εργασιών μας, που θα μπορούσαν να εκληφθούν ακόμα και ως λογοκλοπή. Δεν θέλω να παραπέμψω στην ποινική διάσταση του όρου, γιατί κάποιος μπορεί να αντιτείνει ότι οι ομοιότητες που παρατηρούμε είναι τυχαίες. Ωστόσο, θεωρώ χρήσιμο να παραθέσω δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα, για να γίνει σαφές το τι εννοώ.

1. Το 2006 διαπιστώσαμε ότι το κείμενο μιας διδακτορικής διατριβής που εκπονήθηκε στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας το 2005 περιείχε εκτενή αποσπάσματα από μεταπτυχιακή εργασία μέλους της ερευνητικής ομάδας, που εκπονήθηκε το 2001 και αναρτήθηκε στην ψηφιακή βιβλιοθήκη της Ιτιάς.
2. Το 2011 διαπιστώσαμε ότι το κείμενο έκθεσης της Τράπεζας της Ελλάδας σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους υδατικούς πόρους περιείχε αυτούσια αποσπάσματα της έκθεσης που υποβάλλαμε το 2007, στα πλαίσια ερευνητικού έργου του ΥΠΕXΩΔΕ.

Οι δύο υποθέσεις παρουσιάζουν μια σημαντική διαφορά. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα περιστατικό παραβίασης της ακαδημαϊκής δεοντολογίας, χωρίς άμεσο οικονομικό όφελος, ενώ η δεύτερη αφορά σε αντιδεοντολογική χρήση ερευνητικής εργασίας για επαγγελματικό όφελος.

Η υπόθεση ότι η δουλειά που έχουμε ανεβάσει στο Διαδίκτυο, εκτός από το να διαδίδει τις όποιες γνώσεις μας, βοηθά και τρίτους να αποκομίζουν ποικίλα οφέλη, με χαροποιεί αλλά μου γεννά και ένα ερώτημα: αφού πτυχιακές μας εργασίες μετράνε για διδακτορικά και ερευνητικά μας έργα έχουν εμφανή εμπορική αξία, γιατί οι ιδέες μας δεν χρηματοδοτούνται ή χρηματοδοτούνται ελάχιστα; Γιατί, ενώ υπάρχει τόσο μεγάλη επίδραση της πνευματικής μας εργασίας σε όλο το φάσμα του ακαδημαϊκού, ερευνητικού και τεχνικού κόσμου της χώρας που ασχολείται με το νερό και το περιβάλλον, από τους κριτές των ερευνητικών προτάσεων διαχρονικά «παίρνουμε τρία»;

Θέλω να τονίσω ότι, παρά την απογοήτευσή μου, η θέση μου για ανοιχτή πληροφορία δεν έχει κλονιστεί. Και, βεβαίως, δεν είμαι υπέρ του να ζητήσουμε την οποιαδήποτε δίωξη αυτών που επωφελήθηκαν από τη δουλειά μας. Από την άλλη πλευρά αναρωτιέμαι αν υπάρχει τρόπος που να μας επιτρέπει να συντηρούμε και να συνεχίζουμε τη δραστηριότητά μας, η οποία, όπως φαίνεται από τα πράγματα, είναι σε μεγάλο βαθμό επωφελής για την κοινωνία.